Tháng 9 năm nay, Bệnh viện Truyền máu – Huyết học TPHCM có thông báo rằng họ đã thành công điều trị ung thư máu cho một bé gái 12 tuổi mắc bệnh ung thư máu (dạng bạch cầu cấp dòng lympho B, gọi tắt là ALL, Acute Lymphoblastic Leukemia) bằng công nghệ CAR-T cell (Chimeric Antigen Receptor T-cell). Bé 12 tuổi trước đó đã hóa trị, ghép tủy từ cha, nhưng bệnh vẫn tái phát. Sau khi truyền tế bào CAR-T cell được thực hiện tại Đài Loan, bệnh nhân trở về Việt Nam tiếp tục điều trị duy trì. Tới thời điểm hiện tại, sau hơn một năm điều trị ung thư máu, bệnh nhi được cho là vẫn sống khỏe mạnh. Sự kiện này đánh dấu đây là ca bệnh lần đầu tiên được điều trị thành công ở Việt Nam bằng công nghệ CAR-T cell.Theo thông tin từ bệnh viện và báo chí thì bé được điều trị bởi một sản phẩm CAR-T cell thương mại có tên là Tisagenlecleucel (Kymriah) của công ty dược Novartis. Dựa vào các kết quả triển vọng từ nghiên cứu lâm sàng, sản phẩm này đã được FDA cấp phép sử dụng nhiều lần:
Lần đầu vào ngày 30 tháng 8 năm 2017 cho chỉ định điều trị cho bệnh nhân (tuổi ≤ 25) mắc bạch cầu lympho cấp dòng B (B-cell precursor ALL) kháng thuốc hoặc tái phát.
Ngày 1 tháng 5 năm 2018, FDA mở rộng phê duyệt cho chỉ định điều trị u lympho lớn B (relapsed/refractory large B-cell lymphoma).
Ngày 27 tháng 5 năm 2022, FDA cấp phép cho Tisagenlecleucel trong điều trị u lympho nang (follicular lymphoma) tái phát hoặc kháng trị sau hơn 2 phát đồ điều trị.
Dựa vào các kết quả lâm sàng trước đó thì tỉ lệ điều trị thành công của Kymriah ở trẻ em/thanh thiếu niên với B-cell ALL tái phát/kháng thuốc khoảng 80-90% trong 3 tháng đầu, khoảng hơn 60% sau 1 năm. Còn số liệu dựa trên 5 năm sau điều trị thì con số này khoảng ~55%.Hình 1. Tỉ lệ điều trị ung thư máu thành công của Kymriah. Nguồn hình ảnh: https://us.kymriah.com/sites/us_kymriah_com/files/documents/kymriah-pall-digital-patient-brochure.pdfTrong bài viết này RBT muốn đem đến cho các bạn thông tin về điều trị bằng công nghệ CAR-T cell như thế nào và ở trường hợp đầu tiên được điều trị thành công ung thu máu ở Việt Nam cụ thể ra sao.
Công nghệ CAR-T cell
Tế bào T là một trong những loại tế bào thuộc hệ miễn dịch thích ứng, đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ cơ thể chống lại các tác nhân xâm nhập từ bên ngoài như vi khuẩn, virus, cũng như các nguy cơ tiềm ẩn bên trong như tế bào đột biến bất thường có khả năng gây ung thư.Tế bào T tiêu diệt tế bào ung thư bằng cách sử dụng thụ thể (receptor) của nó để nhận biết các protein bất thường (đóng vai trò là kháng nguyên – antigen) được biểu hiện trên bề mặt tế bào ung thư. Những protein bất thường này được tạo ra từ các đột biến gen trong tế bào ung thư.Các tế bào trình diện kháng nguyên chuyên nghiệp (APC – Antigen-Presenting Cells) như đại thực bào (macrophage) và tế bào tua (dendritic cell) cũng có thể sử dụng các protein bất thường của tế bào ung thư để “huấn luyện” tế bào T nhận biết tế bào ung thư một cách đặc hiệu, đồng thời kích hoạt tế bào T tăng sinh mạnh hơn và hoạt động hiệu quả hơn trong việc tiêu diệt tế bào ung thư (Hình 2).Hình 2: Tế bào được chỉ dạy bởi các tế bào APC và tấn công tiêu diệt tế bào ung thư hiệu quả qua việc nhận biết các protein bất thường gắn trên màng tế bào. Nguồn hình ảnh: Nat Rev Immunol. 2020 Nov;20(11):651-668.Từ những năm 1980, các nhà khoa học đã bắt đầu thiết kế các thụ thể kháng nguyên lai tạo (Chimeric Antigen Receptor – CAR) trên tế bào T nhằm giúp chúng có khả năng nhận diện và tiêu diệt tế bào ung thư. Những tế bào T được cải biến này được gọi là CAR-T cells.CAR-T cells sử dụng thụ thể nhân tạo để nhận biết tế bào ung thư và tiêu diệt chúng, tương tự như cơ chế mà các tế bào T tự nhiên thực hiện để bảo vệ cơ thể khỏi các mối đe dọa.Trong lĩnh vực lâm sàng, liệu pháp CAR-T cell bắt đầu được thử nghiệm từ đầu những năm 2000, nhưng phải đến năm 2017 mới được Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) phê duyệt lần đầu tiên để điều trị một số loại ung thư máu như leukemia và lymphoma.Nhờ sự tiến bộ nhanh chóng của khoa học và công nghệ sinh học, việc nghiên cứu và phát triển CAR-T cell đã đạt được nhiều thành tựu đáng kể. Tính đến nay, FDA đã phê duyệt bảy liệu pháp CAR-T cell khác nhau trong điều trị các bệnh lý ác tính về huyết học.
Tisagenlecleucel (Kymriah) trong điều trị ung thư máu
Đây là liệu pháp miễn dịch điều trị ung thư sử dụng CAR-T cell đầu tiên được FDA (Mỹ) phê duyệt sử dụng trên người bệnh vào năm 2017. Hiện nay, liệu pháp này được dùng để điều trị cho trẻ em và thanh niên mắc bệnh bạch cầu lympho cấp tính dòng B (B-cell ALL) mà bệnh không đáp ứng với các phương pháp điều trị khác hoặc đã tái phát lần hai trở lên.Phương pháp điều trị bằng CAR-T cell thường sử dụng chính tế bào T của người bệnh. Bước đầu tiên, các tế bào T trong máu của bệnh nhân sẽ được lấy ra và nuôi cấy trong phòng thí nghiệm. Ở bước này, các tế bào T sẽ được biến đổi gen bằng virus mang đoạn DNA đã được thiết kế sẵn. Tế bào T sau khi được biến đổi gen sẽ biểu hiện thụ thể kháng nguyên nhân tạo (CAR) để gắn kết với kháng nguyên đặc hiệu trên tế bào ung thư.Trong trường hợp của sản phẩm Kymriah, thụ thể này là CAR nhận diện kháng nguyên CD19 (anti-CD19 receptor). Sau khi các CAR-T cell được nhân lên đủ số lượng, chúng sẽ được truyền trở lại vào máu của người bệnh. Tuy nhiên, trước khi tiếp nhận các tế bào này, bệnh nhân sẽ được điều trị hóa trị để giảm tối đa lượng tế bào ung thư máu, giúp CAR-T cell hoạt động hiệu quả hơn (Hình 3).Hình 3: Quy trình lấy tế bào T từ bệnh nhân, biến đổi gen để biểu hiện CD19 trên bề mặt và đưa trở ngược lại người bệnh. Nguồn hình ảnh: Nat Rev Clin Oncol. 2014 Dec;11(12):685-6Cụ thể các bước trong quy trình tạo ra sản phẩm Kymriah như sau:
Leukapheresis: thu thập bạch cầu bằng hệ thống gạn tách máu Spectra Optia Apheresis.
Thời gian thực hiện: 3-6 giờ
Chọn lọc tế bào T, chuyển nạp gen và sản xuất CAR-T cell bằng hệ thống CliniMACS Prodigy. Trong quá trình này, tế bào T được biến đổi gen để biểu hiện thụ thể CD19 trên bề mặt.
Thời gian thực hiện: 3-4 tuần
Trước 2-14 ngày truyền CAR-T cell, bệnh nhân sẽ được hóa trị khoảng 4 ngày để tiêu diệt bớt tế bào lympho (lymphodepletion).
Thời gian thực hiện: 4 ngày
Truyền tĩnh mạch CAR-T cells CD19, liều từ 1–2 triệu tế bào/kg cân nặng,
Thời gian thực hiện: trong 15–30 phút.
Theo dõi nội trú 21–28 ngày để giám sát độc tính.
Khám ngoại trú sau 1 tháng, 3 tháng và 6 tháng.
Phản ứng phụ của Kymriah thường gặp
Hội chứng giải phóng cytokine (CRS) là phản ứng phụ phổ biến nhất của Kymriah. Khoảng 77% trẻ em mắc ALL và 74% bệnh nhân LBCL gặp CRS sau truyền tế bào CAR-T. Biểu hiện có thể từ sốt, hạ huyết áp, nhịp tim nhanh đến rối loạn chức năng gan, thận, tim và đông máu. CRS thường xuất hiện trong vòng 3–5 ngày sau điều trị và kéo dài trung bình 7–17 ngày. Các trường hợp nặng cần điều trị bằng thuốc ức chế IL-6 như tocilizumab hoặc corticosteroid.
Độc tính thần kinh cũng là một biến cố quan trọng, xảy ra ở khoảng 71% bệnh nhân ALL và 60% bệnh nhân LBCL. Triệu chứng bao gồm đau đầu, rối loạn ý thức, mê sảng, co giật, mất ngôn ngữ hoặc run chi. Thời gian khởi phát trung bình là khoảng 6 ngày sau truyền và có thể kéo dài từ 7–17 ngày, thậm chí tới 70 ngày trong một số trường hợp nặng.
Ngoài hội chứng CRS và độc tính thần kinh, Kymriah còn gây một số phản ứng phụ khác như sốt, đau cơ hoặc khớp, buồn nôn, tiêu chảy, mệt mỏi, phù nề, giảm bạch cầu trung tính kèm sốt, nhiễm trùng, giảm gammaglobulin huyết và rối loạn điện giải như hạ canxi huyết.
Do đó, bệnh nhân cần được theo dõi chặt chẽ trong vài tuần đầu sau truyền CAR-T tại cơ sở y tế có trang thiết bị và kinh nghiệm đầy đủ.Nói chung, liệu pháp CAR-T cell trong điều trị ung thư, đặc biệt là ung thư máu, là một hướng đi mới trong y học hiện đại và hứa hẹn mang lại nhiều triển vọng cho bệnh nhân. Những kết quả thành công ban đầu đã mở ra cơ hội lớn cho y học Việt Nam trong việc tiếp cận và phát triển các công nghệ tiên tiến trong điều trị ung thư. Trong tương lai, việc nội địa hóa quy trình sản xuất CAR-T cell, kết hợp nghiên cứu đa trung tâm và đào tạo chuyên sâu cho đội ngũ y sinh học, sẽ là những bước đi then chốt giúp Việt Nam làm chủ công nghệ và mở rộng ứng dụng CAR-T sang nhiều loại ung thư khác.Lần cuối chỉnh sửa khoa học: 9/10/2025
Tài liệu tham khảo
Maude, S. L. et al. Tisagenlecleucel in children and young adults with B-cell lymphoblastic leukemia. N. Engl. J. Med.378, 439–448 (2018).
Neelapu, S. S. et al. Axicabtagene ciloleucel CAR T-cell therapy in refractory large B-cell lymphoma. N. Engl. J. Med.377, 2531–2544 (2017).
June, C. H., O’Connor, R. S., Kawalekar, O. U., Ghassemi, S. & Milone, M. C. CAR T cell immunotherapy for human cancer. Science359, 1361–1365 (2018).
Sterner, R. C. & Sterner, R. M. CAR-T cell therapy: current limitations and potential strategies. Blood Cancer J.11, 69 (2021).
